อันว่า ผีกะ เขียนอย่างวิชาการคือ ผีกละ เป็นอย่างผีปอบตามความเข้าใจของคนไทยทั่วไป ผีกะเป็นผีที่เข้าสิงคนเพื่อเรียกร้องจะกินอาหาร หรืออื่น ๆ แล้วแต่เงื่อนไข คนที่ถูกผีกะสิงจะแสดงอาการต่าง ๆ ผิดปกติไป เช่น ร้องไห้วี้ดว้ายโหยหวน พูดเพ้อเจ้อเป็นปริศนา หรือแสดงอาการอื่นที่ไม่เป็นปกติ นั่นแล

ผีกะเป็นเรื่องน่ากลัวบวกกับความม่วน สมัยที่ผู้เขียนเป็นละอ่อนเด็กน้อยอยู่บ้านนอก ค่ำมายามโพล้เพล้ ได้ยินเสียงผู้หญิงร้องกรี๊ด ๆ ท้ายหมู่บ้าน สักพักคนข่าวประจำหมู่บ้านอย่าง ย่าเป็งปากเปียะ จะรายงานตำแหน่งแหล่งหนว่าใคร อะไร ที่ไหน และเป็นอย่างไรตามมา ยามเข้าใต้เข้าไฟ เป็นยามตื่นเต้น ใครใจกล้าจะพากันไปดู พ่อหนานหรือปู่อาจารย์จะถูกตามมาแก้ไขสถานการณ์ มีคาถา มีมีดงาช้าง มีหางปลาไม (ปลากระเบน) เป็นอาวุธ เพียงชั่วข้ามคืน ทั้งหมู่บ้านจะคุยกันอยู่เรื่องเดียว ยิ่งหมู่บ้านใดมีกาดแลง เป็นแหล่งข้อมูลการเล่าขวัญที่ เร็ว ด่วน ม่วนสนุก สุด ๆ

ผีกะเป็นความลับในชุมชนที่ต้องผ่านกระบวนการเล่าขวัญ ชนิด อู้นี่หายนี่ หมายถึงพูดแล้วเหยียบไว้ตรงนี้นะ แต่มีความหมายโดยนัยว่า พอย้ายตีนจากที่นี่ก็เล่าต่อได้เลย ใส่ไข่ใส่สีซะน่อย เพราะถ้ากล่าวหาซึ่งหน้าว่าบุคคลใดเป็นผีกะ ถือว่าหมิ่นประมาทดูแควนมีโทษทางกฎหมาย มูลเหตุการเป็นผีกะมีมากมายและซับซ้อน ถ้าใครอยากทราบรายละเอียดลองเปิด สารานุกรมวัฒนธรรมไทย ภาคเหนือเล่มที่ 8 ดูเอง หรืออ่าน เล่าเรื่องผีล้านนา ของพ่อครูมาลา คำจันทร์ รับรองว่าสนุกยิ่งกว่าดูหนังผีปอบ 1 - 7 รวมกัน เด็กวัยรุ่นล้านนาชนบทมาอยู่ในเมือง มาเรียนหนังสือ และมาอยู่ด้วยกันตามประสาชายหญิง อยู่มาวันหนึ่งฝ่ายชายมาตั้งข้อสนเท่ว่า คู่รักตัวเองมีพฤติกรรมแปลก ๆ เมื่อค่ำเมื่อคืนซ้ำมางามผี้หลี้ คือยิ่งดึกยิ่งสวย และออกเสาะหาของกินสุดคืน จนตุ้ยพีดีงาม ข้อสนเท่ของเด็กหนุ่มคนนี้แสดงให้เห็นถึงพื้นฐานความเชื่อที่แฝงอยู่ในใจของเขา(สำนึกล้านนา) ถึงแม้จะอยู่ตึกนั่งรถยนต์กำมือถือกินพิซซ่าโดนัท หากแต่เมื่อมีข้อสงสัย ย่อมแสวงหาคำตอบอย่างบรรพชนเคยตั้งคำถาม

ผีกะมีสัตว์พาหนะคือนกเค้าแมวเรียก นกเก๊าผีกะ เมื่อได้เห็นนกชนิดนี้ที่ไหน ใกล้ ๆ บริเวณนั้นจะต้องมีผีกะ หนุ่ม ๆ เวลาไปแอ่วสาวบ้านใด ก่อนจะขึ้นเรือนหรือตอนขากลับ มีเสียงนกเค้าแมวร้องส่ง สาวบ้านนั้นชวนสงสัยว่าเป็นผีกะ และหากใครฝันเห็นหมาดำมาไล่ฟัดกัดสู้ ต้องระนึกว่าตอนกลางวันได้พบกับใคร ที่น่าจะชวนทะเลาะก็คนนั้นแหละเป็นผีกะ นอกจากหมาดำยังมีแมวดำ หรือตัวที่กลั่นกล้าจริง ๆ ยังสามารถแปลงกายเป็นผีม้าบ้องได้อีกด้วย พูดแล้วขนฅิงลุกครั้งที่สอง ผีกะมักจะเป็นผู้หญิงมากกว่าชาย ตามคำเล่ากล่าวกันว่า หากได้กินข้าวร่วมไหเกิน 100 ไห คนผู้นั้นจะเป็นผีกะ กลายเป็นผีกะทั้งครอบครัวนั่นแล เป็นเขยที่ได้รับเชื้อผีกะเต็ม ๆ ภายใน 100 วัน

อุ๊ยของผู้เขียนเล่าว่า สาวที่เป็นผีกะจะงามเป็นพิเศษ หรือสาวตระกูลผีกะจะงามกว่าสาวทุกครอบครัวในหมู่บ้าน และมักเป็นสาวเคิ้นคานทอง เพราะว่าหนุ่ม ๆ ทั้งหลายมักพากันรังเกียจกลัวได้กินข้าวร่วมไห วิธีสังเกตสาวผีกะคือ สาวนั้นยิ่งดึกยิ่งงาม เล่ากันอีกว่าหากใคร่พิสูจน์แน่ชัดว่าเป็นหรือไม่เป็นให้ใช้ใบตองกล้วยงำเครือ (ตองใบสุดท้ายที่ปกเครือกล้วย) มาเสกคาถาแล้วมองลอดใบกล้วยนั้นหรือจะใช้ใบพลูเสกก็ได้ หรือใช้คาถาเสกแล้วมองลอดหว่างขาของตน หากสาวนั้นเป็นผีกะ จะเห็นลิงวอกคู่หนึ่ง เกาะไหล่เลียใบหน้าของสาวนั้น สาวจึงงามผุดผาด หน้าใสยิ่งกว่าใช้ครีมลอกฝ้า

ผีกะ เป็นผีที่สืบมาทางฝ่ายแม่ หากตระกูลใดไม่ได้เอาใจใส่ดูแลผีตระกูลตน คือ เลี้ยงบ่ดีพลีบ่ถูก ผีตระกูลจะกลายเป็นผีกะ เข้าสิงคนอื่นแล้วบอกชื่อเจ้าของผีให้ขายหน้า ความเชื่อนี้จึงเป็นมูลเหตุให้สาว ๆ หรือแม่ร้างนางเรือนดูแลเอาใจใส่ แม่ อุ๊ย ย่า ยาย รักษาชื่อเสียงของตระกูล คืออยู่ถ้อยฟังคำ ไม่นอกรีตนอกรอย เช่น ไม่เอากันก่อนแต่ง เป็นต้น ถ้าปฏิบัติดีอยู่ถ้อยฟังคำ ผีตระกูลจะส่งเสริมให้วุฒิจำเริญ ฮิมาค้าขึ้น อยู่ม่วนกินหวาน และหากละเสียยังฮีต ลีดเสียยังฮอย บ่อยู่ถ้อยฟังคำ ระวังผีนั้นจะกลายเป็นผีกะ ซะหน้าซะตาลูกหลานคนนั้น

หลังจากอธิบายยายยาวให้ลูกศิษย์หนุ่มฟังแล้ว ก็ฝากให้เขาไปพิจารณาเองว่า คู่รักแห่งตนนั้น เป็นผีกะหรือไม่ และถ้าเป็น เกิดจากสาเหตุใด เขาฟังแล้วคงขนฅิงลุกซ้อนกันสามครั้ง และสุดท้ายคือคำขอของลูกศิษย์ที่เข้าใจว่าแฟนตัวเป็นผีกะ ว่าใคร่ได้คาถาปราบผีกะสักบท ผู้เขียนจึงให้ไปบทหนึ่ง ผู้อ่านจะลองเอาไปใช้ก็ได้ ไม่หวงห้าม คาถาและวิธีใช้เป็นดังนี้

"มติ จุติ ตติ มติ เอหิ ภควะ โส ชายะ" ใช้เสกเชือกมัดที่คอ(มัดหลวม ๆ เน้อ) หรือเสก ไพล (ปูเลย) แล้วกรีดหรือแทงไปตามร่างกายของคนที่ถูกผีกะเข้าสิง ผีกะจะเผ่นไป